2019 ኦክቶበር 18, ዓርብ

KARAA DU'AALEYYII


Asoosama gabaabaa

Baresaa – Chinua Achebe

Hiikaan - Odaa Waaqoo

Yunivarsitii Dabra Birhanirraa

Abbaltii barnoota - African Literature

Fedhiiwwan mikaa'eli oobi hanga inni yaadee oli milkaa'eef tureera. Innis Amajjii 1949 dura bu'aa mana barumsa giddu-galeessa Nidumee ta'e muudame. Manni barumsichaa yeroo hedduuf boodatti hafee waan tureef ergamooti amantaa abbootii aangoo dargaggoof nama humna haaraa akka manicha hogganuuf itti ergan. Oobi itti gaafatamummaa kana gammachuun fudhate. Yaadota gaggaari hedduu waan qabuuf carraan kun yaadota isaa hojjitti hiikuuf isa fayyade ture. Mana barumsaa sadarka 2ff sirna barsiisota amantaa jala kan ture jalaa baase maqaa "Barsiisa gaarii" jedhamu iddo hojii isaatti mana barumsichaarra argatee ture. Namoota gurguddoof baay'ee kan hin baratin ilaacha isaani dhiphaa sana baay'ee morma ture.
"Itti fayyadamuu qabna, mitii?" jedhee haadha mana isaa ishee dargaggeettii oduu gammadaa kan guddachuu isaa yeroo jalqabaaf akka dhaga'ani gaafate.
 "Wantaa caale hunda ni goona" jettee deebisteef. "Lafa qonnaa gaarii sana ni arganna,akkasumas wanti hundi ammayyaawaaf kan nama hawwatu ta'u..." Turti waggaa lama gaa'ilummaa isaan, "Tooftaa ammayyaawaan" jaalala qabuuf.. "Ogummaa barnoota kan yeroon darbeef moofaa keessa kan jiraniif daldaltoota magaalaa Oneeshaa ta'anii yo ramadaman warraa isaan woyyuufi" Baay'ee jaallattamtuuf ofi taasiste. Mataa ofii hadha manaa dargaggeettii kan hogganaa mana barumsicha fi akka mootitti mana barumsa ofi taasisuu jalqabde.
Mana isheetti haadha mana barsiisota kaawwaani bakka ishee narra hinaafu.Waan hundaan kan dursite taati... Kana booda akka tasaa haadhotiin manaa kan biroo hin jiraatan yaada jedhuun caalma isheef jira. Abdiif sodaa gidduu teesse abbaa mana ofi sodaan laalaa gaafatte.
"Hojjattooni keenya hundi dargaggoof kan hin fuudhinidha" Isheen jedhee wanta isheen hin yaadin miira gammachuutin. "Wanti gaariin nuufi ta'e jechuudha. Jedhee itti fufe.
"Maalif"
"Maalif" Yeroof humna isaan guutuu mana barumsichaati ni kennu."
Nansiin cal'isiiste yokaan yellaasiche. Daqiiqa xiqqaaf waa'ee mana haaraa sanaa shakkite. Garuu shakkiin kun daqiiqota xiqqaa qofaaf ture. Carraan xiqqaan dhuunfaa ishe kan hojii dhabuu kun gammachuu fulduraa gudda kan abbaa mana ishee sana itti dukkaneessu hin qabu. Akka abbaan manaa ishee teessumarratti qaana'ee hafe argite. Hidhi isaa gombifamaaf kan cabu fakkaate ture. Ta'us darbee darbee akka tasaa sochi humna qaamaa kan inni agarsiisuun namooti ni dinqisiifatu turan. Kan amma garuu ijaarsi qaama isa immoo ijaa isa kan boboolla'ee sana waliin awwaalame fakkaata. Ijaa isaatif humna cimaa dhokatee kenneera. Woggaa digdami jaha isaa ta'us namoota isa arganiif garuu soddoma yokaan achii oli fakkaata. Akka woli galaattuu yeroo laallamu jibbisiisa hin turre.
"Waa'ee maali yaadaa jirta mayiki?" jette Nansiin kitaaba shamarraan kan yeroo muraasa dura dubbisaa turte fakkeessuun.
"Manni barumsa akkamitti akka hogganamu namoota sanatti agarsiisuuf gara dhumaatti carraa akkam guddaa akka arganne yaadaa ture." isheen jedhe. Dhuguma manni barumsa Nidummeen boodatti hafaa ture. Obboo Oobi jireenya isaa guutuu hojii oolchee ture. Haadha manas akkasuma. Innis kaayyoo lama qaba ture.
Mana barumsa sadarkaa gaarii qabu dirqamatti gara bareedinnaati fiduutu isarra ture. Fedhiin Naansi kan ture iddo qonna roobni yeroon dhufuun lub-qabeessa rooba harkisu ta'an marganis. Biqiloota babbareedoo didiimaa ifaaf, keelloon kan tooraan itti dhaabaman mooraa mana barumsa kunuunsa cimaa qabu bosona keessa baasan.
Galgala tokko osoo Oobi hojii isaa dinqisiisaa jiruu jaartiin tokko suutaa deemaa toora biqiltoonni didiimoof kekeellonni itti dhaabaman sana miillaan irra dhaabbachaa qaxxaamurtu arguun miirri salphinna itti dhaga'ame. Karaa jaartittiin qaxxaamurte deemee yo laalu badas tajaajila kan hin kennine daandi bosona xiqqaa tokkorra gara kaan geessitu daandii badde takka arge.
"Ollaan daandii miillaa kana akka deeman eeyyamuun na dinqa"jedhe Oobi barsiisa waggaa sadiif mana barumsicha keessa waliin turanin mataa ofi raasaa.
"Daandichi"jedhe barsiisichi miira dhiifamaatin.
"Isaaniif baay'ee barbaachisaa fakkaata." Baay'ee yo itti fayyadamuu dhabanis bakka ollichi itti waaqessaniif iddoo awwaalchaa walqunnamsiisa." jedhe barsiisichi. Eeganaa kun mana barumsaatin maaltu walitti fida? "jedhee hoogganicha gaafate. "Hayi isamma ani hin beeku "jedhee maaltu na galche miira jedhuun barsiisichi gateetti isa sochoose deebiseef. "Garuu yeroo muraasa dura karicha cufiisaaf yaalle waldhabdeen waldhabdeen guddaan uumamuu isaa ni yaadadha"jedhe.
"Sun yeroo muraasa dura amma garuu eennulle itti fayyadamuu hin danda'u" jedhe Oobi deeme. "Hogganaan biiroo barnoota oso torbee dhuftu mana barumsa gulaalu dhufe maal yaada?" Ani akka naa galutti, olloonni sirnaan woqti kana daree barnoota waaqeeffannaa duudha isaanitti itti fayyadamna jedhani murteessuu dandada'u.
Daandi mana barumsa deemaniif galanin sana mukichi dhaabbame. Shiboo qoree qabduun jaarame.
 Guyyaa sadiin booda Abbaan amanta ollichaa kan Anii jedhamu tokko dura bu'aa mana barumsa dubbisa jedhaa dhufan. Innis jaarsa gugguufee deemuudha. Marii isaan giddutti yeroo wanti haaraan dubbatame mormuuf ulee sanaan lafa rurukutaa dhufani.
"Dhaga'eera" jedhan ergaa nagaa gaafata booda Daandiin abbootii keenyaa yeroo gabaaba keessatti cufamuu dhaga'eera jedhan.
"Eeyyeen" jedhe deebiseef obbo Oobi.
"Eenyulle mooraa mana barumsa keenya akka daandi godhu hin eeyyamnu". "Ilaa mucaa koo" daandiin kun si'is ta'e abbaan ke oso hin dhalatin ture" jedhe abbaan amantaa naannicha ulee ofin lafa tututumacha. Jireenyi Ollichas kan dhaabbate isarratti. Firoota keenya kan du'an daandi kanaanidha kan nu gaggeesan. Akkasumas Akaakayyooni keenyas oso hin hafin dhufaa kan nu ilaalanuun achiniidha. Hunda caalaa garuu dhalachuuf daa'imaan daandi faana dhufaniidha.
Obboo Oobi miira quufaa tokko agarsiisaa dhaggeefate. "Kaayyoon wali gala kan mana barumsa Amantaa akkanaa dhabamsiisudha" jedhe dhumarra. Namoota du'aniif daandi miillaa hin barbaachisu. Yaadichi walumagalatti waan hin taaneedha. Kaayyoon keenya ijoolleen keessan yaada akkanaa Akka itti kolfan barsiisudha.
"Wanti ati jettu dhugaa ta'uu danda'a." jedhan lubichi duudha. "Nuyi garuu Amantaa abbooti keenyaati kan nuyi hordofnu" Daandi yo nuuf bante wanti walnudhabsiisu hin jiru." Ani yeroo hundumaa kanaan jedhu, "Allaatinis Cululleenis haa jiraattudha." Lubichi deemuuf ka'e.
"Naan gadda" jedhe barsiisa dura bu'a dargaggeessi. "Garuu manni barumsa daandi darbiinsa hin ta'u." Seera keenya wajjiin hin deemu. Daandi bira mana barumsa keenya oso hin tuqin oso baastani gaarii natti fakkaata. Daandicha baasuuf nuyis ijoollee keenya isini kennuu dandeenya. "Abboti keessan kan duri daandiin jijjiiramuun baay'ee isaan rakkisa jedhe hin yaadu."
"Kan jedhu wanta bira hin qabu" jedhan Lubni ala ta'ani. Guyyoota lama booda ollicha keessa dubartiin dargaggeettin tokko sababa de'aatin duute. Yeruma sana beekaa tokko gaafannaan jaaramuu dallaatin Abbooti durii arrabsuun aarsaa guddaa akka barbaachisu dubbatan.
Ganama yeroo Oobi hiriiba ka'u wanti inni hojjate hundi diigameeruun arge. Toorri biqiltooti irra dhaabamanis badeera. Kunis karaa walfalmaa turanin sana qofa oso hin taane hunda dallicha ture. Biqiltootas miillan irra dhadhabatani balleesaniiru. Gamoo mana barumsa keessa tokko diigameera... Guyyaa san to'atan mana barumsa nama Adi kan ta'e tokko mana barumsa guulaalisa dhufe waa'ee mana barumsa diigamurratti yaadannoo hamaa qaama oli aanoof aanoof barreesse. Keesumattuu, akka dura bu'aan mana barumsa haaraan dogoggoreetti,mana barumsaatif Olloota giddutti waraanni sanyumma akka jiru fakkeesseti kan inni barreesse.
YAADAAF: odawako3@gmail.com, Facebook Oda Wako.





2019 ሴፕቴምበር 2, ሰኞ

A Reading Solution from Ethiopia – Part I


Debre Birhan, a two-hour drive from Addis Ababa, Ethiopia’s capital, is chilly year round. Liqour may come to people’s mind as they hear the name of the town. Most people would ask for it when we, the residents, go to other places. It is also a treat you should expect if you show up here. Recently, the opening of a university, colleges, factories and the population increase is changing the state of affairs in town. People are coming to work in the factories and other newly-opened places of work. The people from the districts around Debre Birhan also consider living in it as a lifelong achievement.
As a teacher living and working in this city administration, I thought I should address a need the increasing population demands. Demands? Yes! Even if they do not demand I shall make them demand it! They should feel hungry and thirsty of it. This need is none other than reading. How I addressed it shall be revealed to you down below.
It was in 2016 that I learned how the population was deprived of the opportunities to read and discover what the writing world thinks about. My own family members were the ones who needed the reading materials the most. As I walked in one of the outskirts of Debre Birhan, I saw one room vacant. I rushed to the guys next to that room and found out that the room was for rent. I paid on the spot and started to give a bookstore and library service.

Ras Abebe Aregay Library
 It is now a three-and-a-half year’s old library which is the first of its kind in town. However, the situation was not as rosy at the beginning. I had to post on every pole and stone to attract readers who would otherwise frequent places of entertainment that didn’t include reading.
A typical resident would do something for a living and spend his/her free time at a game zone, pub, with friends or so. Reading would come to the minds of lucky few. If the student who knew he/she had education as the only means of escape from the abject poverty, they may read. They read in a certain fashion. No one would tell them how to.
As a lecturer in English literature at Debre Birhan University, I had to employ my teaching position to promote books and reading. Students who need rare books for their courses and assignments access them at my place.  One would see me carrying a number of books to the university. I also lent them to my students, mostly free of charge.
How is the progress of the library over the years? I will treat this and other issues in my next article.

2019 ኦገስት 26, ሰኞ

የሻለቃ ኃይሌ ገብረሥላሴን ‹ይቻላል› እኔ እንደምረዳው





ከሰሞኑ ሻለቃ ኃይሌ ገብረሥላሴን የሚያስታውሱኝ አንዳንድ ነገሮችን አየሁ፡፡ በትምህርት ቤት ግንባታ እያደረገ ያለውን ጉልህ ሚና ሁላችንም እያደነቅነው ነው፡፡ አንድ ቆየት ያለ የአማርኛ ጋዜጣ ከአንዲት ኢትዮጵያ ውስጥ ከቆየች የቢቢሲ ዘጋቢ ጋር ባደረገው ቆይታ ዘጋቢዋ ከኢትዮጵያውያን ኃይሌን በአርዓያት እንድንጠቀምበት ጠይቃለች፡፡ ባለፉት ጥቂት ቀናት በተለያዩ ቦታዎች በተዘዋወርኩበት ጊዜ ሁለት የኃይሌ ሳይሆኑ የማይቀሩ የእጅ ጽሑፎችን ለማየት ችያለሁ፡፡ እነዚህም አንደኛው ኃይሌ ሪዞርት የሚለው ጽሁፍ ላይ ያለው የእንግሊዝኛ ጽሑፍ፣ ይኸውም ኃይሌ (Haile) የሚለው ነው፡፡ ሌላውና ቆየት ያለው ይቻላል የሚለው ነው፡፡ ንግድ ምክር ቤትም ሳይጠቀምበት አይቀርም፡፡ 
የሆነው ሆኖ፣ ይቻላል ምን ማለት ነው ብዬ ራሴን ጠየቅሁ፡፡ በትምህርት ቤትም ይቻላል ይባላል፡፡ ታላቅም ታናሹን ሲያበረታታ ይቻላል ይላል፡፡ መምህርም ተማሪውን እንዲሁ፡፡ ሻለቃ ኃይሌ እየተጠቀሰ እሱ እንዳለው  እየተባለ ይቻላል ይባላል፡፡ ይህ ብቻ አይደለም - አሉ ብቻ አንዳንድ አገላለጾች - ዘወትር የምንሰማቸው፣ ግን ምን ማለት ናቸው የሚለውን የማናውቀቸው ወይንም ያላሰላሰልናቸው፡፡ ‹‹አርስቶትል ‹እኔ የማውቀው አለማወቄን ነው› አለ›› ይባላል፡፡ ምን ማለቱ ነው የሚለው ብዙም አይብራራም፡፡ ወይም አውዱ ለማብራራት የመያመች የጨዋታ ማድመቂያ ይሆናል፡፡
ጀግናው አትሌት ሻለቃ ኃይሌ ገብረሥላሴ ብዙ ተብሎለታል፡፡ የኃይሌ ማሸነፍ ዜና አይደለም እንዲል ደምሴ ዳምጤ፡፡ ሃያ ሰባት የዓለም ሪኮርዶችን በጣጥሷል፡፡ በዓይናችን እያየነው ከስኬት ማማ የወጣ፣ ቀን በቀን እየጠነከረ የመጣ፣ ትልቅ አርአያ ነው፡፡ ስለ ኃይሌ ለእርስዎ መንገር ለቀባሪው ማርዳት እንዳይሆን ወደ ዋናው ጉዳዬ ልግባ፡፡
ይቻላል ምንድነው?
ለእኔ ይቻላል ዝም ብሎ ቃል አይደለም፡፡ በተለይ ኃይሌ ይህን ቃል ሲጠቀምበት ትልቅ ትርጉም አለው፡፡ ለስኬታችን ቀን ከቀን ያለማሰለስ ከሰራን ያን ድል መቀዳጀት ይቻለናል ማለቱ ነው፡፡ ስኬት ለኃይሌ የዓለም ሪኮርዶችን መሰባበርና በተሰማራበት ሙያ ትልቁ ሰው መሆን ነው ብዬ አስባለሁ፡፡ አድርጎታል፤ ሆኗል፡፡ አንድ ወቅት ላይ የደረሰኝ የጥናት ውጤት እንደሚያመለክተው ሪከርድ የሚሰብሩ ወይም በዓለም ላይ ካሉ አትሌቶች ከፍተኛውን ቦታ የሚይዙ ከአይኪዋቸው ብዙ ተጠቅመዋል፡፡ አዎን! በዓለም ላይ ሚሊየን ዶላሮችን የማይፈልግ የለም፡፡ ሁሉም ማለት በሚቻል ሁኔታ፡፡ ከዚህ የዓለም ህዝብ ነጥሮ መውጣት አእምሮን በትክክል መጠቀምን ይጠይቃል፡፡ አካልንና አእምሮን አጣምሮ ከስኬት ማማ የደረሰውና ዓለም ያጨበጨበለት ኃይሌ ‹‹ፕሬዚዳንት ልሁን›› አለ ተብሎ የተቀለደው እዚህ ጋ ፉርሽ ይሆናል፡፡ ኃይሌ በአካልም በአእምሮም የበለጸገ ስለሆነ!
 ኃይሌ ስለ ዕለት ውሎው ብዙ ተናግሯል፡፡ ልምምዶችን ያለማሰለስ ያደርጋል፡፡ ሃሳቡ ከውድድሮቹና ከዓላማው ላይ ነው፡፡ የአንዲት ቀን ልምምድ መታጎል ቀጣዩን ድል ያሳጣዋል፡፡ ስለሆነም ይተጋል፡፡ በዚህም ምክንያት ይተጋል፡፡ ስለሚተጋም ይቻላል፡፡ በተሰማራበት ዘርፍ የተቻለውን ጥረት አድርጓል፡፡
የኢትዮጵያ ስፖርት ብዙ ይቻላል የሚያስብሉ ገጠመኞችን አሳይቶናል፡፡ ይድነቃቸው ተሰማ፣ አበበ ቢቂላ፣ ፍቅሩ ኪዳኔ እንደሚቻል ያሳዩ ናቸው፡፡ ፍቅሩ ኪዳኔ ብዙ ስላልተነገረለት እንጥቀሰው፡፡ ከሃረር መምህራን ማሰልጠኛ በስፖርት መምህረነት በሰርተፊኬት የተመረቀ ነው፡፡ የእርሱ ፍላጎት ወደ ጋዜጠኝነት የመዝ ነበረና የቅዱስ ጊዮርጊስ ስፖርት ክለብ ዘጋቢ ሆነ፡፡ የኢትዮጵያ የመጀመሪያው የስፖርተ ጋዜጠኛ ሆነ፡፡ እነ ክቡር አቶ ይድነቃቸውን እየተከተለ ኢትዮጵያን በአፍሪካና በዓለም መድረክ  መወከል ጀመረ፡፡ አሁን ፊፋን፣ አይኤኤኤፍንና ሌሎችንም የስፖርት ተቋማት ያማክራል፡፡ በዘርፉ ብቸኛው ጥቁር እስከመሆን መድረሱን ከሳቢው የህይወት ታሪኩ ከፒያሳ ልጅ መማር እንችላለን፡፡ አንዲትን ዘርፍ መርጠን ከተሰማራንና ከበረታን እንደሚቻል ከኢትዮጵያ ስፖርት ብዙ መማር እንችላለን፡፡ ይቻላል! አዎ ይቻላል! የሚቻለው ግን በትጋት፣ በጽናት፣ ጊዜን በመጠቀም ነው፡፡

በመንግሥት ወደ ወለጋ ከተወሰዱ በኋላ ዛሬ በግላቸው ደብረብርሃን የገቡት አዛውንት የዓይን ምስክርነት

  በመንግሥት ወደ ወለጋ ከተወሰዱ በኋላ ዛሬ በግላቸው ደብረብርሃን የገቡት አዛውንት የዓይን ምስክርነት ረቡዕ፣ የካቲት 20፣ 2016 ዓ.ም. መዘምር ግርማ ደብረብርሃን   ዛሬ ረፋድ አዲስ አበባ ላምበረ...